Iconology of the Wayfarer Triptych

Le Musée national du Louvre, Paris

[Schu_rmeyer, 1923, 67] le tableau de Bosch serait une illustration de la Blauwe Schuit, mais ce dernier ignore ce qu’est cette _ Barque bleue _. Enklaar [Enklaar, 1933, 37-64, 145- 161, 21, 35-85] se livre à une étude approfondie de cette société, à partir du poème de Jacob van Oestvorcn, Blauwe Scuut, rédigé à la manière d’un statut, en l’an 1413, à l’occasion d’un tournoi organisé par ses membres en Zélande. Elle groupait tous ceux qu’animait la joie de vivre jusqu’à l’excès, qui faisaient fi des conventions et des convenances et qui prisaient plus la folie que la sagesse; elle comptait des membres dans toutes les classes sociales, y compris le clergé; en _taient exclus les voleurs, les assassins, les femmes de mauvaise vie… Plus large qu’une compagnie de carnaval, la Blauwe Schuit .tait une troupe de joyeux compères qui vivaient, en bohémiens, de représentations théâtrales parodiant la société et les événements importants. Son existence est signalée dans plusieurs villes des Dix-sept Provinces : sûrement à Anvers et à Utrccht, sans doute à Bréda et à Nimègue et, l’auteur le suppose, aussi à Bois-le-Duca. Des sociétés analogues ont existé en France, notamment la gilde des _ Enfants-sans-Souci _ à Paris. Le choix du bateau comme emblème, de même que celui de la couleur bleue, reste assez obscur. L’auteur pense reconnaître une Blauwe Schuit dans le tableau du Louvre. Les personnages se retrouveraient, selon lui, dans le poème de J. van Oestvorcn, sauf peut-être le fou lui-même. Pour étayer son hypothèse, il signale d’autres œuvres, de Bosch ou exécutées d’après cet artiste, qui reçoivent une interprétation plausible quand on y voit des représentations similaires : le Concert dans l’œuf (Senlis, collection Pontalba) et une série de gravures éditées par Jérôme Gock. L’une d’elles porte une inscription indiquant le nom de la barque : Die blau schuyte. (p.22)

Adhémar, 1962

Le Musée national du Louvre, Paris

Une autre, représentant une écaille voguant sur l’eau, avec tout un équipage [Lafond, 1914, 100], pourrait être mise en rapport avec la société joyeuse de Lyon, intitulée _ La Coquille _. Le tableau serait un symbole de la Blauwe Schuit et non une figuration réaliste car l’auteur pense que la compagnie participait aux carnavals avec des bateaux sur chars plutôt qu’avec de véritables bateaux. En effet, dans Varende Luyden [Enklaar, 1937, 78-79; “Carrus Navalis in Schönbartbuch”, 16th century], il signale un manuscrit conservé à la Bibliothèque universitaire de Hambourg, du X V Ie siècle, le Schônbartbuch, où sont rapportées les mascarades annuelles des bouchers de Nuremberg fêtant le retour du printemps. Une miniature montre un bateau bleu, monté sur roues et tiré à l’aide de cordes. Il est attaqué. par des hommes en armure et défendu par des personnages fantastiques, entre autres par des fous. Une oriflamme rouge avec croissant de lune le surmonte. L’auteur pense que le problème est définitivement résolu : la Blauwe Schuit était un carrus navalis. L’image de la barque figurant l’association de personnes partageant le même but ou le même sort est familière au moyen âge. L’auteur en cite plusieurs exemples, entre autres la Barque de l’Eglise, l’Arche de Noé, le voyage sur mer de sainte Dymphne. (pp.22-23)

Adhémar, 1962

#20

Le Muse_e national du Louvre, Paris

Delevoy [Delevoy, 1960, 31, 36-37, ill. 26, ill 28] voit dans le bateau un leitmotiv de la littérature didactique depuis le X IV e siècle et le tableau serait une symbiose : la barque est un ancien symbole de l’Eglise, refuge des proscrits, elle est aussi l’emblème de la société de la Blauwe Schuit. (p. 25)

Adhe_mar, 1962

#38

Bosch and the Narrenschiff: a problem in relationships

…Enklaar [Enklaar, 1933, 37-64, 145-161] in 1933 published a study of a late medieval society that organized burlesque carnivals and took the name of Blaue Schuit, or Blue Boat, following a poem of 1413 by Jacob van Oestvoren of Zeeland. Enklaar [van Oestvoren, 1413; Enklaar, 1937] developed further in 1937 the idea of a Society of the Blue Boat whose bohemian members came from all classes, including the clergy. As evidence that the society participated in carnivals with a boat mounted on a wagon as its entry, he cited a sixteenth-century manuscript from Nuremberg, the Schbnbartbuch [”Carrus Navalis in Schönbartbuch”, 16th century], which describes the annual masquerades celebrating the return of spring. One of its miniatures, illustrated by Enklaar, shows a blue boat on wheels pulled by ropes; the boat flies a pennant with a crescent on it [Enklaar, 1937; “Carrus Navalis in Schönbartbuch”, 1908]. Attacked by armed men, the boat is defended by a fantastically dressed crew. (p.272)

Cuttler, 1969

#85

The Lunar Symbolism of The Ship of Fools by Hieronymus Bosch

Enklaar [Enklaar, 1956, 55f] has suggested that Bosch’s painting was inspired by Jacob van Oestvoren’s poem of 1413, De Blauwe Schuit (‘The Blue Boat’), which was composed in the form of a charter for a ‘Blue Boat’ Society, in which people of various social classes gathered together for the purpose of common recreation consisting of the organization of theatrical performances, music-making and dancing [Enklaar, 1956, 44-47] . In support of this hypothesis, Enklaar cites an engraving from the workshop of Hieronymus Cock, which was in all probability executed after a missing work by Bosch [Enklaar, 1956, 84f; van der Heyden, 1559] . It depicts a boat with the inscription, Blauwe Schuit and figures of music-makers like those in The Ship of Fools. (p.47)

Boczkowska, 1971

#129

Met de Kruisdraging te Weenen is de ,,Blauwe Schuit” in het Louvre verwant, wat formaat, techniek en typeering betreft. Het motief van het schip der dwaasheid, dat naar het onzekere drijft, was uit devroegere didactische literatuur bekend (b.v. Die blauwe Schute van Jacob van Oestvoren, 1413). (p. 16)

Vermeylen, 1939

Hieronymus Bosch

#137

The ship is, as it were, a symbiosis. Its fragile hull rests, precariously swaying, on the surface of a dark green sea (dark-green being the hue of moral degradation). It is at once the ancient symbol of the church, a refuge of the outcasts of society (an idea widely current in medieval Europe), and the emblem of a free-and-easy local club named the Blau Schuyt (the Blue Boat) (p. 36)

Delevoy, 1960

Bosch

#142

The origin of the theme can be found in contemporary literature. It is apparently earlier than Sebastian Brant’s Narrenschiff, which was first published in 1494; the idea was already known in 1413, as it apparent from the poem ‘Blauwe Schuit’ by J. van Oestvoren [van Oestvoren, 1413], where a monk and a nun are mentioned in connexion with a ship of fools. However, Bosch’s boat is not blue, hence Bax calls the painting in the Louvre the ‘Lichte Schuit’, the bright ship. The theme of the ship itself is present in didactic literature from the fourteen century [Das Schiff der Flust, ca. 1360; Brant, 1854, LXff; Enklaar, 1933, 37, 145]. (p. 348)

de Tolnay, 1965

Hieronymus Bosch

#158

Is echter Jeroens schip wel een irreëel gegeven Blauwe Schuit? Een als Blauwe Schuit bedoelde schuitwagen heet steeds blauw geschilderd [Enklaar, 1937, 78-82; Enklaar, 1940, 111-116]. De kleur zou hier de betekenis hebben van nietig, ongegrond, bedriegelijk, kortom van de schijn, die het wezen niet dekt [Enklaar, 1937, 82; Woordenboek der Nederlandsche Taal II, 1882, 2, 2795]. Nu is de boot van Bosch feitelijk bruin en niet blauw. Is het niet merkwaardig, dat de meester, die zo graag symboliek in zijn werk te pas bracht en dit ook veelvuldig op het schilderijtje in het Louvre deed, een gefantaseerde Blauwe Schuit niet blauw verfde? Of trokken losbandigen of mensen, die hen hekelden, ook in schuiten rond, welke niet die kleur hadden? En droegen deze toch de naam van Blauwe Schuit, of hadden ze een andere? En kunnen de boten niet soms door het water gevaren hebben? In een stadsrekening van 1550 uit Nijmegen is er sprake van „den schipgesellen op Vastelavont, doe sij myt die Blauwe Schute omvoiren [Enklaar, 1937, 79; Sassen, 1885, 173], en Jacop van Oestvoren schreef in 1413 [van Oestvoren, 1413]: „als si (d.z. poorters die waardig zijn in de Blauwe Schuit opgenomen te worden) die Blauwe Scuut sien royen [Verwijs, 1871, 97-124]. „Omvaren kan echter ook rondtrekken betekenen [Verwijs & Verdam, 1885-1929] en de passage van Jacop kan beeldspraak zijn. In 1504 namen de Neurenbergse beenhouwers ook een narrenschip op een slee mee in de optocht. De bij de beschrijving behorende afbeelding geeft het schip weer in het water en bruin van kleur [Drescher, 1908, 13]. Misschien had de tekenaar een dergelijke boot wel eens in het water zien drijven. (p. 190)

#159

…de Blauwe Schuit de naam van een huis [Enklaar, 1937, 47], het opschrift van een uithangbord [Enklaar, 1940, 111] en de bijnaam van iemand, die misschien in zo’n huis woonde of een pierewaaier geweest is of was [Enklaar, 1937, 51]. Schuyte kan de naam geweest zijn van een fuiverstroep [Enklaar, 1937, 48], maar de zin waarin het woord voorkomt: „(si) en creghen niemant inde Schuyte [Crul, 1920, 48] kan ook wel betekenen: ze kregen niemand in hun kring. (p. 191)

#160

houten schietjen van de blaeuwe schuyt [Middelnederlandsch woordenboek XIV, 1170], lichte schuytens gast [Middelnederlandsch woordenboek XIV, 1170], lichte schuit [Middelnederlandsch woordenboek XIV, 1173] en gesel vander blauwer schuit [Kruyskamp, 1940, 212], altemaal lieden van losse of lichte zeden (p. 191)

#161

Bosch heeft zijn sujetten en zo hebben de organisatoren van de vertoningen te Nijmegen, Bergen-op-Zoom en Neurenberg hun gezellen in een schip geplaatst, óf omdat echte pierewaaiers wel eens in een schuitwagen of een varende schuit door de stad trokken, óf omdat een schuit een symbool kon zijn van losbandig feestvermaak. Waarschijnlijk heeft Jeroen daarbij niet aan een Blauwe Schuit [van Oestvoren, 1413] gedacht, misschien aan een Lichte… Het is mogelijk, dat hij zijn werk geschilderd heeft onder invloed van een „punt, dat hij gezien of zelf voor een optocht ontworpen had… (pp. 191-192)

#186

…de drinkende nar met zijn marot kan men zich los van het Carnaval denken [Enklaar, 1937, 70 ff.]. Hij draagt bij zijn rechterschouder een vrij grote penning, waarschijnlijk een speelmansdistinctief en geen bedelaarsinsigne [Bax, 1949, 155]. De nar kan hem van een gemeente of een heer, in wiens dienst hij stond, gekregen of hem zich op slinkse wijze toegeëigend hebben. Hij lijkt een potsenmaker, die al zwervende de kost verdiende of in dienst stond van een heer of een gemeente. (p. 194)

#189

Men meent de meesten terug te vinden in de bemanning van de Blauwe Schuit van Jacop van Oestvoren[van Oestvoren, 1413; Brant, 1962; Badius, 1498; Maeterlinck, 1907, 219; Gossart, 1907, 191; Demonts, 1919, 6 ff.; de Tolnay, 1937, 28, 64, note 65; van der Heyden, 1562; van der Heyden, 1559; Combe, 1946, 36, 66, note 128]… De nar en de naakte kerels ontbreken echter. Reeds bleek ons, dat vele leden van de bemanning, die volgens Jacops gedicht de Blauwe Schuit vullen moet, nooit tot het Brabantse Carnavalsgezelschap behoord zullen hebben, maar dat zij genoemd worden om de sfeer van losheid en dwaasheid weer te geven, welke de club nastreefde. Zij zijn geijkte typen, die voor de 15de-eeuwers zinnebeelden waren van het lichte en losse leven, en ook de sujetten van Bosch lijken zulke stereotiepe figuren. De vent „inden haselare, de nar met zijn marot, de zijn maag legende vraat, de man die de grote pollepel hanteert, zuster Lute en haar verlopen monnik, de jolige drinkebroer met de op een stok gestoken kan, de drank- en minlustige bagijn, de neergevallen dronkaard en de twee naakte boeven, die gaarne bij het nat zijn, zij allen waren voor van Akens tijdgenoten symbolen. Zo’n stelletje heeft men in werkelijkheid nooit te zamen gezien, evenmin als de bemanning van de Blauwe Schuit uit het gedicht, behalve dan wellicht in een schuit als die te Nijmegen of Bergen-op-Zoom, waarin men hen kan nagebootst en gehekeld hebben. Maar indien ooit echte fuifnummers in een schuit door een stad getrokken zijn, waren zij niet zulke symbolen als de pretmakers van Jeroen [Bax, 1949, 196:note 112]. (p. 194)

#190

Aan de hand der gegevens, die de literaire bronnen ons versch affen, lijkt het mogelijk, duistere détails van het schilderij, dat ongetwijfeld een Blauwe Schuit [van Oestvoren, 1413] verbeeldt… (p. 146)

#191

In het gedicht van Jacop van Oestvoren vindt men de personen terug, die Bosch afgebeeld heeft. De monnik op den voorgrond beantwoordt aan de beschrijving van de ,,papen ende clercken… [Verwijs, 1871, 96:vs. 53-55] (p. 146)

#192

van dergelijke „moniken ende begheven lude zegt de dichter… [van Oestvoren, 1413; Verwijs, 1871, 96:vs. 74-84] (p. 147)

#199

Een bijzondere figuur op het schilderij is de nar, die een weinig afzijdig geplaatst is en in zijn nietigheid den indruk maakt ook van andere afmetingen dan de rest van het gezelschap te zijn. Ik vind in het gedicht van Jacop van Oestvoren geen bepaald equivalent van zijn persoon, tenzij men op hem de regels wil toepassen, waarin de dichter voorschrijft, dat slechts hij, die na zelfonderzoek meer tot dwaasheid dan tot wijsheid zich aangetrokken voelt, in het gilde mag treden [Kalff, 1884, 471]. Toch is de nar bij Camavalsgezelschappen uit den aard der zaak een gewichtig persoon geweest. Op andere afbeeldingen… vinden wij hem dan ook aanwezig, zelfs min of meer als hoofdpersoon. Dit stemt overeen met een bekende plaats bij Rabelais, waar Pantagruel den vagebond Panurge overhaalt, bij de oplossing van het vraagstuk, of hij al dan niet trouwen zal, den raad van een nar in te winnen. „Bij de rolverdeeling onder de comedianten — zegt hij — zien wij de persoon van den nar en van den potsenmaker altijd voorgesteld door den meest geroutineerden en knapsten speler van hun troep” [Verwijs, 1871, 100]. Dit mag men zeker ook wel veronderstellen bij de gezelschappen van de Blauwe Schuit, als deze dilettanten hun Vastenavondskluchten opvoerden. (p. 149)

#201

Twijfel, die mogelijk nog zou kunnen bestaan, of inderdaad het paneel wel de Blauwe Schuit voorstelt, wordt weggenomen, als men de verbeeldingen beschouwt, die ermede verband houden. In het Louvre bevindt zich ook een penteekening, die tot in kleinigheden met het schilderij overeenstemt… Wel van hem afkomstig is waarschijnlijk een paneel in particulier bezit te Senlis, dat bekend staat onder den naam van „le Concert allégorique”. Een gezelschap van zes mannen en vrouwen, onder wie twee nonnen, een monnik en een persoon, die, als ik goed zie, een dokter wil verbeelden, zitten samen in een halve eierschaal en zingen, begeleid door een soort rommelpot en een fluit, luidkeels uit een groot gezangboek. Uit een barst in de schaal steekt een jongmensch, spelend op de luit, zijn bovenlichaam op, dat buiten verhouding klein is [Follower of Jheronimus Bosch, ca. 1561]. Dat deze fantasie ook een Camavalsgezelschap tot onderwerp heeft, doet het uiterlijk der personages veronderstellen. (p. 150)

#202

Uitdrukkelijk een Blauwe Schuit wordt genoemd een volgens het opschrift door Bosch ontworpen prent, die door Hieronymus Cock te Antwerpen in het midden der zestiende eeuw uitgegeven is [van der Heyden, 1559]… Op het achterschip staat de stuurman, een magere, miezerige kerel, die overeenkomst vertoont met den nar op het schilderij van Bosch in het Louvre. (pp. 151)

#205

Dus zouden wij de Blauwe Schuit, zooals wij haar op het schilderij van Bosch zien, als een reëele weergave hebben te aanvaarden; ook de beide zwemmers op den voorgrond. Voor de authenticiteit van dergelijke groteske figuren bij vertooningen van dezen aard hebben wij een bewijs in het in 1445 uitgevaardigde verbod van den aartsbisschop van Sens, waarbij de lieden veroordeeld werden, die min of meer naakt — „sine verendorum tegmine” — met hun wagenspelen door de stad trokken, „in curribus et vehiculis sordidis” [de Julleville, 1889, 40]. In hun naaktheid heeft men slechts een uiting van de naieve, populaire zinnelijkheid te zien, die een zonderlinge tegenstrijdigheid vormt met het sterke schaamtegevoel, dat het tijdvak overigens vertoont. Professor Huizinga, die deze eigenaardigheid bij veel tableaux-vivants der teneinde loopende Middeleeuwen gesignaleerd heeft, wees er tevens op, dat zij niets te maken heeft met Griekschen schoonheidszin of platte onbeschaamdheid [Huizinga, 1919, 521 ff.]. (p. 155-156)

#207

Aan de hand der gegevens, die de literaire bronnen ons verschaffen, lijkt het mogelijk, duistere détails van het schilderij, dat ongetwijfeld een Blauwe Schuit [van Oestvoren, 1413] verbeeldt… (pp. 67-68)

Varende Luyden. Studiën over de middeleeuwsche groepen van onmaatschappelijken in de Nederlanden.

#208

In het gedicht van Jacop van Oestvoren vindt men de personen terug, die Bosch afgebeeld heeft [van Oestvoren, 1413]. De monnik op den voorgrond beantwoordt aan de beschrijving van de „papen ende clercken”… [Verwijs, 1871, 96:vs. 53-55] (p. 68)

Varende Luyden. Studiën over de middeleeuwsche groepen van onmaatschappelijken in de Nederlanden.

#209

van dergelijke „moniken ende begheven lude” zegt de dichter… [van Oestvoren, 1413; Verwijs, 1871, 96:vs. 74-84] (p. 68)

Varende Luyden. Studiën over de middeleeuwsche groepen van onmaatschappelijken in de Nederlanden.

#216

Varende Luyden. Studiën over de middeleeuwsche groepen van onmaatschappelijken in de Nederlanden.

#218

Varende Luyden. Studiën over de middeleeuwsche groepen van onmaatschappelijken in de Nederlanden.

#219

Varende Luyden. Studiën over de middeleeuwsche groepen van onmaatschappelijken in de Nederlanden.

#222

Varende Luyden. Studiën over de middeleeuwsche groepen van onmaatschappelijken in de Nederlanden.

#223

Inde Universiteitsbibliotheek te Hamburg wordt een zestiendeeeuwsch Schönbartbuch bewaard [”Carrus Navalis in Schönbartbuch”, 16th century; “Carrus Navalis in Schönbartbuch”, 1908], waarin de maskeraden der Neurenbergsche beenhouwers, die jaarlijks in optochten den wederkeer der lente huldigden, beschreven en afgebeeld zijn… Het schip is aan zijn buitenkant met allerlei visschen, palingen en kreeften, beschilderd en voert in top een roode wimpel met halve maan, zooals men ook op het Parijsche schilderij van Bosch ziet. Deze, voor zoover mij bekend, eenige ’) authentieke, gelijktijdige afbeelding van de Blauwe Schuit lost het probleem voorgoed op: de Blauwe Schuit is ongetwijfeld een rijdend schip, een carrus navalis, geweest. (pp. 78-79)

Varende Luyden. Studiën over de middeleeuwsche groepen van onmaatschappelijken in de Nederlanden.

#226

Een Hieronymus Bosch in het Rijksmuseum

Het motief van de ‘zottenschuit’ of ‘blauwschuit’ werd door Bosch nog verwerkt in ‘La barque bleue’ en ‘L’écaille voguant sur l’eau’ (volgens de gravures van Jerons Cock [van der Heyden, 1559; van der Heyden, 1562]) en vermoedelijk door hem ontleend aan het ‘Narrenschiff’ van den Straatsburger geleerde Sebastian Brandt, te Basel in 1494 verschenen [Brant, 1962]. (p. 77)

Jeltes, 1927

#231

Hieronymus Bosch and the thinking of the late Middle Ages.

The Ship of Fools in the Louvre has been rightly pointed out as an illustration to Sebastian Brant’s Narrenschiff, the Ship of Fools, and to the Dutch popular conception of The Blue Barge. It too may once have formed part of a series of deadly sins and have signified greed and gluttony. (pp. 33-34)

Benesch, 1957

#403

Die Altniederländische Malerei, 5

Enklaar believes there may be a connection between The Ship of Fools and the carnival societies known as ‘The Blue Boat’. (pp. 99-100)

Friedländer, 1927

#404

De ommegang met het wagenschip

De Blauwe Schuit (p. 27)

de Haas, 1942

#405

De ommegang met het wagenschip

Een merkwaardige en geheimzinnig aandoende verbeelding van de Blauwe Schuit vinden wij op een allegorie van den schilder Jeroen Bosch, wiens werk vooral door de Jezu eten zeer werd bewonderd. (p. 29)

de Haas, 1942

#412

De ommegang met het wagenschip

Evenals alle kerkelijke verbeeldingen, die de stichting van het volk door sprekende allegorie n ten doel hadden, is ook op Jeroen Bosch’ paneeltje de Blauwe Schuit als schuitzonder- meer voorgesteld, juist als in de preekenbundel van von Kaisersberg [von Kaysersberg, 1511] en juist zoo handhaaft ook Bosch het boomzinnebeeld. (p. 29)

de Haas, 1942

#534

The complete paintings of Bosch

The motif of the ship of the pleasure-seekers was a very familiar one in the Flanders of the fifteenth century [Enklaar, 1933; Bax, 1949]: the blue boat, laden with a libertine party, was celebrated as early as 1413 in Jacob van Oestvoren’s poem De Blauwe Scuut [van Oestvoren, 1413]; it used to appear in the carnival parades of Brabant. and gave its name to a brotherhood found in several Dutch towns, devoted to feasting and merrymaking [Enklaar, 1933]. But Bosch’s boat is not painted blue. Moreover, Sebastian Brant’s satirical poem Narrenschiff was published in German and in Latin in 1494 [Brant, 1944; Brant, 1962]; the 1498 edition contains many engravings, in no way related. however, to Bosch’s painting, as claimed by Demonts and Combe [Demonts, 1919; Combe, 1946]; the highest expression of the theme is found in Erasmus Praise of Folly [Erasmus, 1913]. The connection with Brant’s work (Demonts), accepted at one point also by Tolnay [de Tolnay, 1937], would provide a date post quem, but the types of the friar, of the nun and of other characters appear to have been inspired by Oestvoren’s poem (Enklaar). (pp. 92-93)

Cinotti, 1966

#803

De Minderbroeder bij Jeroen Bosch

… den Minderbroeder in de Blauwe Schuit, het carnavalsgilde, dat Jeroen Bosch waarschijnlijk wel ooit in een schuit door de straten van zijn geboortestad heeft zien trekken of in de stad-Dieze heeft zien varen… D. Th. Enklaar [Enklaar, 1937, 66ff.] heeft ons een gelukkige interpretatie gebracht van dit vreemde geval en laat Jacop van Oestvoren [van Oestvoren, 1413] een verklaring geven van onzen medebroeder, die “gaerne haer genuuchte driven hit maechden of mit mannewiven”. (p. 10)

Gerlach, 1939

#804