Iconology of the Wayfarer Triptych

#100

Jester from Ship of Fools

The dominating figure in Bosch’s boatload of phlegmatics is the jester sitting on the withered branch, drinking from a bowl, and it is this figure, linked with the lunar symbolism, that gives the work its decidedly moralizing meaning. In the 15th and 16th centuries the jester was represented at the feet of the so-called anatomical man, for he signified a wandering mind and was subject to the influence of the moon as the planet which provokes mental illness [Saintyves, 1937, 139, 151, 189; Lacombe, 1963, Pls. 18, 22, 42]… It is thus no mere accident that Bosch’s jester, the symbol of lunar folly, is a hunchback. Jesters were also represented in illustrations of the phlegmatic temperament, for, according to traditions reaching back to Hippocrates, phlegma was the source of mental deficiency [Hildegarde, 1903, 74; O’Brien-Moore, 1924, 26; Klibansky, Panofsky & Saxl, 1964, fig 90b] (p.64)

Boczkowska, 1971

The Lunar Symbolism of The Ship of Fools by Hieronymus Bosch

#101

Jester from Ship of Fools

The jester-fool was the type of the sinner who was subject not to the direction of the spirit but to sublunar matter, which the moon dispensed with its characteristic inconstancy [Swain, 1932, passim]… The moon is always interpreted as meaning human nature and the sun, the source of light, signifies God [Erasmus, 1828]. Thus in medieval literature the basic characteristics of stupidity were recognized as being derived from the inconstancy of the moon. Bosch has represented them in his lunar boat full of phlegmatics by the figure of a jester… The fool’s boat, in which the dominating figure of the jester symbolizes the folly derived from the moon as the source of sin and death. (pp.65-66)

Boczkowska, 1971

The Lunar Symbolism of The Ship of Fools by Hieronymus Bosch

#186

Jester from Ship of Fools

…de drinkende nar met zijn marot kan men zich los van het Carnaval denken [Enklaar, 1937, 70 ff.]. Hij draagt bij zijn rechterschouder een vrij grote penning, waarschijnlijk een speelmansdistinctief en geen bedelaarsinsigne [Bax, 1949, 155]. De nar kan hem van een gemeente of een heer, in wiens dienst hij stond, gekregen of hem zich op slinkse wijze toegeëigend hebben. Hij lijkt een potsenmaker, die al zwervende de kost verdiende of in dienst stond van een heer of een gemeente. (p. 194)

Bax, 1949

Ontcijfering van Jeroen Bosch

#189

Boat with ten people onboard from Ship of Fools

Men meent de meesten terug te vinden in de bemanning van de Blauwe Schuit van Jacop van Oestvoren[van Oestvoren, 1413; Brant, 1962; Badius, 1498; Maeterlinck, 1907, 219; Gossart, 1907, 191; Demonts, 1919, 6 ff.; de Tolnay, 1937, 28, 64, note 65; van der Heyden, 1562; van der Heyden, 1559; Combe, 1946, 36, 66, note 128]… De nar en de naakte kerels ontbreken echter. Reeds bleek ons, dat vele leden van de bemanning, die volgens Jacops gedicht de Blauwe Schuit vullen moet, nooit tot het Brabantse Carnavalsgezelschap behoord zullen hebben, maar dat zij genoemd worden om de sfeer van losheid en dwaasheid weer te geven, welke de club nastreefde. Zij zijn geijkte typen, die voor de 15de-eeuwers zinnebeelden waren van het lichte en losse leven, en ook de sujetten van Bosch lijken zulke stereotiepe figuren. De vent „inden haselare, de nar met zijn marot, de zijn maag legende vraat, de man die de grote pollepel hanteert, zuster Lute en haar verlopen monnik, de jolige drinkebroer met de op een stok gestoken kan, de drank- en minlustige bagijn, de neergevallen dronkaard en de twee naakte boeven, die gaarne bij het nat zijn, zij allen waren voor van Akens tijdgenoten symbolen. Zo’n stelletje heeft men in werkelijkheid nooit te zamen gezien, evenmin als de bemanning van de Blauwe Schuit uit het gedicht, behalve dan wellicht in een schuit als die te Nijmegen of Bergen-op-Zoom, waarin men hen kan nagebootst en gehekeld hebben. Maar indien ooit echte fuifnummers in een schuit door een stad getrokken zijn, waren zij niet zulke symbolen als de pretmakers van Jeroen [Bax, 1949, 196:note 112]. (p. 194)

Bax, 1949

Ontcijfering van Jeroen Bosch

#196

Jester from Ship of Fools

Alleen de man met den langen stok zou, om zijn fraaien Bourgondischen hoed, van hooger stand kunnen zijn, één…van den heren voert, ridders of knechts, die lien of lant vernetten om ghelt in anders hant,… ende die dobbelen of drincken, singhen, springhen ende clincken, ende die wildelic ghebaren, ende die haer renten dubbelt vertaren,… ende die ghaeme belleren mit sconen vrouwen [Verwijs, 1871, 94-95:vs. 12-35] (p. 148)

Enklaar, 1933

De Blaue Schult

#199

Jester from Ship of Fools

Een bijzondere figuur op het schilderij is de nar, die een weinig afzijdig geplaatst is en in zijn nietigheid den indruk maakt ook van andere afmetingen dan de rest van het gezelschap te zijn. Ik vind in het gedicht van Jacop van Oestvoren geen bepaald equivalent van zijn persoon, tenzij men op hem de regels wil toepassen, waarin de dichter voorschrijft, dat slechts hij, die na zelfonderzoek meer tot dwaasheid dan tot wijsheid zich aangetrokken voelt, in het gilde mag treden [Kalff, 1884, 471]. Toch is de nar bij Camavalsgezelschappen uit den aard der zaak een gewichtig persoon geweest. Op andere afbeeldingen… vinden wij hem dan ook aanwezig, zelfs min of meer als hoofdpersoon. Dit stemt overeen met een bekende plaats bij Rabelais, waar Pantagruel den vagebond Panurge overhaalt, bij de oplossing van het vraagstuk, of hij al dan niet trouwen zal, den raad van een nar in te winnen. „Bij de rolverdeeling onder de comedianten — zegt hij — zien wij de persoon van den nar en van den potsenmaker altijd voorgesteld door den meest geroutineerden en knapsten speler van hun troep” [Verwijs, 1871, 100]. Dit mag men zeker ook wel veronderstellen bij de gezelschappen van de Blauwe Schuit, als deze dilettanten hun Vastenavondskluchten opvoerden. (p. 149)

Enklaar, 1933

De Blaue Schult

#202

Jester from Ship of Fools

Uitdrukkelijk een Blauwe Schuit wordt genoemd een volgens het opschrift door Bosch ontworpen prent, die door Hieronymus Cock te Antwerpen in het midden der zestiende eeuw uitgegeven is [van der Heyden, 1559]… Op het achterschip staat de stuurman, een magere, miezerige kerel, die overeenkomst vertoont met den nar op het schilderij van Bosch in het Louvre. (pp. 151)

Enklaar, 1933

De Blaue Schult

#213

Jester from Ship of Fools

Alleen de man met den langen stok zou, om zijn fraaien Bourgondischen hoed, van hooger stand kunnen zijn, één…van den heren voert, ridders of knechts, die lien of lant vernetten om ghelt in anders hant,… ende die dobbelen of drincken, singhen, springhen ende clincken, ende die wildelic ghebaren, ende die haer renten dubbelt vertaren,… ende die ghaeme belleren mit sconen vrouwen [Verwijs, 1871, 94-95:vs. 12-35] (p. 69)

Enklaar, 1937

Varende Luyden. Studiën over de middeleeuwsche groepen van onmaatschappelijken in de Nederlanden.

#216

Jester from Ship of Fools

Een bijzondere figuur op het schilderij is de nar, die een weinig afzijdig geplaatst is en in zijn nietigheid den indruk maakt ook van andere afmetingen dan de rest van het gezelschap te zijn. Ik vind in het gedicht van Jacop van Oestvoren geen bepaald equivalent van zijn persoon, tenzij men op hem de regels wil toepassen, waarin de dichter voorschrijft, dat slechts hij, die na zelfonderzoek meer tot dwaasheid dan tot wijsheid zich aangetrokken voelt, in het gilde mag treden [Kalff, 1884, 471]. Toch is de nar bij Camavalsgezelschappen uit den aard der zaak een gewichtig persoon geweest. Op andere afbeeldingen… vinden wij hem dan ook aanwezig, zelfs min of meer als hoofdpersoon. Dit stemt overeen met een bekende plaats bij Rabelais, waar Pantagruel den vagebond Panurge overhaalt, bij de oplossing van het vraagstuk, of hij al dan niet trouwen zal, den raad van een nar in te winnen. „Bij de rolverdeeling onder de comedianten — zegt hij — zien wij de persoon van den nar en van den potsenmaker altijd voorgesteld door den meest geroutineerden en knapsten speler van hun troep” [Verwijs, 1871, 100]. Dit mag men zeker ook wel veronderstellen bij de gezelschappen van de Blauwe Schuit, als deze dilettanten hun Vastenavondskluchten opvoerden. (p. 70-71)

Enklaar, 1937

Varende Luyden. Studiën over de middeleeuwsche groepen van onmaatschappelijken in de Nederlanden.

#219

Jester from Ship of Fools

Uitdrukkelijk een Blauwe Schuit wordt genoemd een volgens het opschrift door Bosch ontworpen prent, die door Hieronymus Cock te Antwerpen in het midden der zestiende eeuw uitgegeven is [van der Heyden, 1559]… Op het achterschip staat de stuurman, een magere, miezerige kerel, die overeenkomst vertoont met den nar op het schilderij van Bosch in het Louvre. (pp. 72-73)

Enklaar, 1937

Varende Luyden. Studiën over de middeleeuwsche groepen van onmaatschappelijken in de Nederlanden.

#225

Jester from Ship of Fools

Gelukkig zijn wij met de kwestie, hoe men zich de zotten met bellen heeft voor te stellen. In de houtsneden, die Brant’s Narrenschiff illustreeren, zien wij bellen dragende narren in het traditioneele narrenpak met de ezelsooren, die wel een herinnering zijn aan het feest van den Ezelpaus [Neurdenburg, 1910, 51, note 2; Kalff, 1923, 240]. Dat dit kostuum ook door de Camavalsnarren gedragen werd, bewijst het schilderij van Bosch in het Louvre en een teekeningetje in een vijftiendeeeuwsch handschrift in de Bibliothèque Sainte-Geneviève te Parijs, dat volgens het bijschrift een „stultus stultissimus”, dus een prince des Sots voorstelt [Suchier & Birch-Hirschfeld, 1913, 303]. Ook het figuurtje op het titelblad van de oorspronkelijke uitgave van Le jeu du Prince des Sotz van 1512 vertoont een dergelijken nar [Gringore, 1512]. (p. 83)

Enklaar, 1937

Varende Luyden. Studiën over de middeleeuwsche groepen van onmaatschappelijken in de Nederlanden.

#270

Jester from Ship of Fools

Dans ses branches est assis un fou, vêtu de gris, s’abstrayant de la compagnie, s’appretant a boire tres paisiblement le vin contenu dans un bol. Sa marotte, son bonnet, font de lui le digne pilote de cet esquif desoriente. (p. 2)

de Boschère, 1947

Jérôme Bosch

#297

Jester from Ship of Fools

To the right of the main group, perched on a branch that projects from the stern of the boat like a mast or bowsprit, is a personification of Folly, a jester sipping reflectively from a bowl. (p. 191)

Fischer, 2016

Jheronimus Bosch

#503

Jester from Ship of Fools

The disreputable nature of the boat is conveyed, finally, by the guzzling fool in the rigging. For centuries the court jester or fool had been permitted to satirize the morals and manners of the society, and it is in this capacity that he appears in prints and paintings from the midfifteenth century on, distinguished by his cap adorned with ass’s ears and carrying a baton topped with a small replica of his own vacantly grinning features. He frequently cavorts among the revellers and lovers, as in Lust scene of the Prado “Tabletop” [Bosch, ca. 1505-1510], pointing to the folly of the lewd behaviour. (p. 30)

Bosing, 1987

Hieronymus Bosch c.1450-1516