Iconology of the Wayfarer Triptych

Ook de andere vier zingen, maar schijnen tevens op het punt te staan om — misschien als het lied afgelopen is — in een soort bolvormig gebak te happen [Enklaar, 1937, 16; Demonts, 1919, 3], dat aan een lang touw bungelt. Het is wellicht een „bol, o.m. een Vastenavondlekkernij [Bax, 1949, 116]. We hebben hier te doen met een spel, dat op ons koekhappen gelijkt [Bax, 1949, 142]. (p. 189)

#153

Een homp brood of kaas, zoals Enklaar [Enklaar, 1937, 16] het noemt, mag men er niet in zien. Demonts [Demonts, 1919, 3] houdt het voor een „moppe (cette pâtisserie populaire, ronde, plate et sèche) en meent, dat de cactus op Bruegels Luilekkerland uit dezelfde koeken samengesteld is [Bruegel, 1567]. Deze zijn echter plat. (p. 195, note 14)

#154

Het aan een touw opgehangen voorwerp, waarnaar enige inzittenden van Jeroens Schuit met Pretmakers hun monden opensperren, is er misschien ook een, evenals het broodje, dat aan een stok boven het hoofd van een door Huys geschilderde oude vrouw bungelt [Follower of Pieter Huys, ca. 1560]. Zulke bollen liggen aan de voeten van een door P. Aertsen gepenseelde boer, die in een lege drinkkan kijkt, bij een worst op de grond [Aertsen, 1556; Bergmans, 1936, 154]. Kleinere bakt een vrouw op Bruegels Strijd tussen de Vasten en de Vastenavond en draagt een Vastenavondvierder aldaar op een tafel [Bruegel, 1559 (The Fight between Carnival and Lent)] . In een 16de-eeuws referein scheldt men monniken uit voor „keyaerts metten gheschoren cranse en voor „witte bollen, welke laatste uitdrukking wel een zinspeling zal zijn op hun kale kruin én op de broodjes [Heremans, 1877, 89]. Deze voorbeelden maken het aannemelijk, dat Bosch „rondjes een symbool zijn van het vele eten, o.a. met de Vastenavond. (p. 166)

#155

…willen happen naar een bolvormig broodje dat aan een touw hangt, terwijl op het zo straks genoemde, aan Huys [Follower of Pieter Huys, ca. 1560, “Grotesque Duel on the Ice”] toegeschreven schilderij van symbohsche Vastenavondpret een snoer met een rond broodje aan een stok hangt. Het snoer met het ronde, eetbare voorwerp werd m.i. gebruikt bij een spel dat op ons koekhappen gelijkt. (p. 142)

#156

Een geleerde, op wiens uitvoerige en scherpzinnige behandeling van het schilderij onze studie voortbouwt, ziet er een weergave in van een Vastenavondgezelschap in een Blauwe Schuit, waarbij Bosch zich niet streng aan de werkelijkheid gehouden heeft. Een echte Blauwe Schuit dreef nl. niet op het water, maar werd op wielen voortgetrokken. Hij was bemand met leden van een spotgilde, die de samenleving en haar instellingen parodieerden. Zij waren onmaatschappelijke bohémiens [Enklaar, 1937, 66]. (p. 189)

#157

In Nijmegen gingen in 1545 en 1550 „schipgesellen „mytter blauwer schuyten rond op Vastenavond en kregen daarvoor een beloning van het stadsbestuur [Sassen, 1885, 174] en in Bergen-op-Zoom namen in het eind der 15de en de eerste helft der 16de eeuw de „Gesellen met de Blauscuyte deel aan de grote processie, de zgn. „Cruystogte of „Cruysommeganck, die op Zondag na Beloken Pasen door de straten trok. Hun schuitwagen werd door de gemeente onderhouden [Levelt, 1924, 44]. In beide gevallen heeft de bemanning van de Blauwe Schuit voorde pret gezorgd, maar zij bestond niet uit onmaatschappelijke bohémiens, daar een stadsbestuur zulke mensen niet zal erkend hebben. Waarschijnlijk hebben zij de gedragingen van losbandige pretmakers nagebootst, hetzij alleen voor de leut, hetzij om tevens te hekelen. De Neurenbergers, die met een „HöU in de gedaante van een blauwgeverfde schuitwagen op Vastenavond rondtrokken, hekelden daarbij geen andere pretmakers, het was hun louter om de jolijt te doen, maar ook in hen mag men geen maatschappelijke bohémiens zien: zij waren immers gezellen van het Beenhouwersgilde [Drescher, 1908, VIII]. (pp. 189-190)

Tree mast with owl from Ship of Fools

#162

Het vermoeden is geuit, dat de mast een hazelaar is [Enklaar, 1937, 71; Enklaar, 1940, 115], die tegen Vastenavond opgericht werd, wat blijken zou uit een Vastenavondlied, waarin de regel ,,den haselaer es op gherecht voorkomt [von Fallersleben, 1855, nr CCXV]. Allen die van een pretje houden, worden in dat gedicht uitgenodigd om ,,te comen inden haselaer, welke zo breed en hoog is: de beste plaats moeten ze daarin zoeken te verkrijgen… Men moet hier echter niet denken aan een werkelijke, natuurlijk bladerloze, hazelaar, die men met Vastenavond als een soort ,,meiboom zou geplant hebben [de Tolnay, 1935, 29; de Haas, 1942, 29]. De uitdrukking ,,den haselaer es op gherecht heeft bier slechts zinnebeeldige betekenis en wil zeggen: ‘t is nu de tijd om zot te zijn… (p. 192)

Man with knife on tree mast from Ship of Fools

#164

In de 16de eeuw betekent ,,in de hazelaar klimmen ook toornig worden [Woordenboek der Nederlandsche Taal IV, 1916, 162; Lyna & van Eeghem, 1932, r. XVI, 31]. Nu blijkt uit een 16de-eeuws referein, waarin o.m. zot genoemd wordt ,,Tvolck dat duer berespen in dhazeler clemt, dat ook zij die oplopend van aard zijn, door de 16de-eeuwers tot de zotten gerekend werden [Heremans, 1877, 64]. In bet genoemde Vastenavondlied betekent de uitdrukking ,,lopen inden top (nl. van de hazelaar) [Heremans, 1877, Verse 2:5 acc] dan ook: zot worden, dwaze dingen gaan doen, doordat men toornig is, en de uitdrukking ,,in den haselaer sijn [Heremans, 1877, Verse 7:5 acc]: zot zijn, dwaze dingen doen, doordat men toornig is. Elders in bet lied betekenen dergelijke gezegden met hazelaar eenvoudig: zot, dwaas zijn, soms met onkuise bijbetekenis. (p. 192)

Two men in the waters from Ship of Fools

#177

Zeer zeker traden in de 15de en 16de eeuw in de Nederlanden mannen en vrouwen naakt voor het pubhek op, ook met Vastenavond [Bax, 1949, 116], maar van naakte zwemmers bij het Carnavalsfeest schijnt nergens sprake te zijn. Men kan ook deze figuren, waarvan één een drinkschaal opheft — het was in de 16de eeuw niets ongewoons, dat men de wijn uit een schaal dronk — symbolisch verklaren. Op een schilderij met pretmakers duwen naakte mannen over het water een wijn- of bierton voort [Bosch, ca. 1495–1500]. Nu betekenen de 16de-eeuwse uitdrukkingen „gheerne int natte sijn [Meyling, 1946, 45:344] en „gaeren bijden watere sijn, evenals de 17de-eeuwse gezegden „wel te Waater willen, „wel onder Waater willen, „gaarn met sijn neus in het nat sijn [Stoett, 1932, 10:202, 107] een liefhebber zijn van de drank. Dat „zwemmen ook in onkuise zin voor kan komen, is reeds aangetoond [Bax, 1949, 102]. Bij de naaktheid der dranklustigen kan men denken aan „naakt en „bloot in de betekenis van berooid [Bax, 1949, 116]. (p. 193)

#178

Rekening houdende met de voorUefde van Bosch om symboliek in zijn werk te pas te brengen, mag men als waarschijnlijk veronderstellen, dat de behandelde voorstellingen zinnebeeldig bedoeld zijn. Het pretmakersgezelschap kan dus uit Vastenavondvierders bestaan. (p. 193)

Stick with upturned jug from Ship of Fools

#180

De op een stok omhooggestoken kan is wel zichtbaar op twee voorstellingen met Vastenavondvierders [Bax, 1949, 139], maar de combinatie siert ook de herberg van Bosch’ zgn. Verloren Zoon [Bosch, ca. 1500 (The Pedlar)], zodat de toepassing ervan algemener is geweest. (p. 193)

Pennant with cresent symbol from Ship of Fools

#185

Het wijnrode (?) kleed aan het touw wekt herinneringen aan de Vastenavond: de prins Carnaval van een 17de-eeuwse Franse gravure [Alexandre, 1892, 60] en een van zijn volgelingen op een prent van S. A. van Bolswert (1586—1659) hebben in de hand een bezem, waaraan een grote doek gebonden is [van de Venne, ca. 1625]. (p. 193)

Jester from Ship of Fools

#186

…de drinkende nar met zijn marot kan men zich los van het Carnaval denken [Enklaar, 1937, 70 ff.]. Hij draagt bij zijn rechterschouder een vrij grote penning, waarschijnlijk een speelmansdistinctief en geen bedelaarsinsigne [Bax, 1949, 155]. De nar kan hem van een gemeente of een heer, in wiens dienst hij stond, gekregen of hem zich op slinkse wijze toegeëigend hebben. Hij lijkt een potsenmaker, die al zwervende de kost verdiende of in dienst stond van een heer of een gemeente. (p. 194)

#188

Zijn ook de losbandigen van Bosch Meifeest-vierders? Op hen is Jeroens symboliek evenzeer van toepassing als op Vastenavondgangers, zij is zelfs meer in overeenstemming met de tijd van het jaar, al zijn de kersen in Mei nog zeer zeldzaam en is het lover te vol voor de Meimaand. Hekelde de schilder ze dus naar aanleiding van uitspattingen bij een feest in de tweede helft van Juni of de eerste van Juli, bijv. het St-Jansfeest (24 Juni) [Bax, 1949, 140; Mosmans, 1931, 70; Enklaar, 1937, 68]? (p. 194)

#198

Jester from Ship of Fools

Deze beschrijving mocht het gezelschap op het schilderij van Bosch met een gerust geweten op zichzelf toepassen, al kunnen zij niet de gezellen van Keyenborch nazeggen: Wi draghen cappen met bellen [von Fallersleben, 1968, 279]. Maar — zeggen de zotten in het liedeken ook verder — van ons geslacht so isser veel, men canse niet ghetellen. Waer ghi gaet oft waer ghi loopt, ghi vinter sotten opghehoopt [von Fallersleben, 1968, 254-255], zoodat het geen verwondering behoeft te wekken, dat de eene groep eens wat in uit er lijk van de andere verschilt, ook al zijn het beiden Vastenavondszotten [Kalff, 1884, 471]. (p. 148)

Enklaar, 1933

De Blaue Schult

#199

Een bijzondere figuur op het schilderij is de nar, die een weinig afzijdig geplaatst is en in zijn nietigheid den indruk maakt ook van andere afmetingen dan de rest van het gezelschap te zijn. Ik vind in het gedicht van Jacop van Oestvoren geen bepaald equivalent van zijn persoon, tenzij men op hem de regels wil toepassen, waarin de dichter voorschrijft, dat slechts hij, die na zelfonderzoek meer tot dwaasheid dan tot wijsheid zich aangetrokken voelt, in het gilde mag treden [Kalff, 1884, 471]. Toch is de nar bij Camavalsgezelschappen uit den aard der zaak een gewichtig persoon geweest. Op andere afbeeldingen… vinden wij hem dan ook aanwezig, zelfs min of meer als hoofdpersoon. Dit stemt overeen met een bekende plaats bij Rabelais, waar Pantagruel den vagebond Panurge overhaalt, bij de oplossing van het vraagstuk, of hij al dan niet trouwen zal, den raad van een nar in te winnen. „Bij de rolverdeeling onder de comedianten — zegt hij — zien wij de persoon van den nar en van den potsenmaker altijd voorgesteld door den meest geroutineerden en knapsten speler van hun troep” [Verwijs, 1871, 100]. Dit mag men zeker ook wel veronderstellen bij de gezelschappen van de Blauwe Schuit, als deze dilettanten hun Vastenavondskluchten opvoerden. (p. 149)

Enklaar, 1933

De Blaue Schult

#200

Tree mast with owl from Ship of Fools

Het trekt de aandacht, dat de mast van het scheepje op het schilderij van Bosch uitloopt in een wijdvertakt en boom, die eraan vastgebonden is. Men mag aannemen, dat ook dit een symbolische beteekenis heeft en er mogelijk een reminiscentie van de oude lentefeesten in zien. Ik zou in verband hiermede de aandacht willen vestigen op een zestiende-eeuwsch liedeken uit het Antwerpsche Liedboek van 1544 [von Fallersleben, 1968, 333], waarin de „ghildekens alle”, van eiken stand, rang of geslacht, monniken, nonnen, bagijnen, cellebroeders, kooplieden, ambachtslieden, poorters, deurwaarders, oplichters, trompetters, fluiters, tamboers, slordige huisvrouwen, „ghesellekens van avontueren”, meisjes, mannen en vrouwen, zotten en zottinnen, ten slotte nog’ speciaal „papen ende clercken”, genoodigdworden „om te comen in den haselaer”. Kalff heeft met een beroep op Dodonaeus, die zegt, dat de hazelaar invloed zou hebben op het sluiten van huwelijken, dit lied willen verklaren als een aanprijzing van het huwelijk, of liever, daar hijzelf terstond inzag, dat de veronderstelling van een dergelijke braaf-maatschappelijke strekking hier misplaatst was, als een algemeene opwekking tot zingenot [Kalff, 1884, 352 ff]. Doch ik twijfel aan een algemeene strekking van dit lied. Regels als „den haselaer es op gherecht” en „tgaet te vastelavont waert” toonen, dat het hier een tijdelijke fuifgelegenheid betreft, een Carnavalsfeest. Ook Kalff blijkt elders overtuigd, dat wij hier met een Vastenavondsgilde te doen hebben [Kalff, 1884, 469 ff.]. (p. 150)

Enklaar, 1933

De Blaue Schult

#215

Varende Luyden. Studiën over de middeleeuwsche groepen van onmaatschappelijken in de Nederlanden.

Enklaar, 1937

#216

Jester from Ship of Fools

Enklaar, 1937

Varende Luyden. Studiën over de middeleeuwsche groepen van onmaatschappelijken in de Nederlanden.

#217

Tree mast with owl from Ship of Fools

Het trekt de aandacht, dat de mast van het scheepje op het schilderij van Bosch uitloopt in een wijdvertakt en boom, die eraan vastgebonden is. Men mag aannemen, dat ook dit een symbolische beteekenis heeft en er mogelijk een reminiscentie van de oude lentefeesten in zien. Ik zou in verband hiermede de aandacht willen vestigen op een zestiende-eeuwsch liedeken uit het Antwerpsche Liedboek van 1544 [von Fallersleben, 1968, 333], waarin de „ghildekens alle”, van eiken stand, rang of geslacht, monniken, nonnen, bagijnen, cellebroeders, kooplieden, ambachtslieden, poorters, deurwaarders, oplichters, trompetters, fluiters, tamboers, slordige huisvrouwen, „ghesellekens van avontueren”, meisjes, mannen en vrouwen, zotten en zottinnen, ten slotte nog’ speciaal „papen ende clercken”, genoodigdworden „om te comen in den haselaer”. Kalff heeft met een beroep op Dodonaeus, die zegt, dat de hazelaar invloed zou hebben op het sluiten van huwelijken, dit lied willen verklaren als een aanprijzing van het huwelijk, of liever, daar hijzelf terstond inzag, dat de veronderstelling van een dergelijke braaf-maatschappelijke strekking hier misplaatst was, als een algemeene opwekking tot zingenot [Kalff, 1884, 352 ff.; Sloet, 1890, 80 ff.; Kalff, 1923, 205, 231, note 1]. Doch ik twijfel aan een algemeene strekking van dit lied. Regels als „den haselaer es op gherecht” en „tgaet te vastelavont waert” toonen, dat het hier een tijdelijke fuifgelegenheid betreft, een Carnavalsfeest. Ook Kalff blijkt elders overtuigd, dat wij hier met een Vastenavondsgilde te doen hebben [Kalff, 1884, 469 ff.]. (p. 71)

Enklaar, 1937

Varende Luyden. Studiën over de middeleeuwsche groepen van onmaatschappelijken in de Nederlanden.

#380

Koldeweij, Vandenbroeck & Vermet, 2001

The rejection of enjoyment and lust is expressed in Bosch’s work in themes like the Allegory of Gluttony (and Lechery) and the Ship of Fools (originally together on one panel); Shrove Tuesday, Singers in an Egg [Follower of Jheronimus Bosch, ca. 1561], Mock Tournament on the Ice [Follower of Pieter Huys, ca. 1560] and Tavern Scene – all of which only survive in the form of copies; the drawings of the Tree-Man [Bosch, ca. 1505] and the Witches [Bosch, 15th century] (who may also represent people celebrating Shrove Tuesday); and the Blue Ship [van der Heyden, 1559] and Merrymakers Sailing in a Mussel Shell [van der Heyden, 1562], which survive in the form of prints… They tell us how human beings fall into such misbehaviour when they fail to resist the blandishments of their senses [Badius, 1502; Follower of Jheronimus Bosch, ca. 1555-1575]. (p. 123ff)

Hieronymus Bosch. The Complete Paintings and Drawings

#381

Man on a barrel with five skinny men in the waters from An Allegory of Intemperance

The rejection of enjoyment and lust is expressed in Bosch’s work in themes like the Allegory of Gluttony (and Lechery) and the Ship of Fools (originally together on one panel); Shrove Tuesday, Singers in an Egg [Follower of Jheronimus Bosch, ca. 1561, “Concert in the egg”], Mock Tournament on the Ice [Follower of Pieter Huys, ca. 1560, “Grotesque Duel on the Ice”] and Tavern Scene – all of which only survive in the form of copies; the drawings of the Tree-Man [Bosch, ca. 1505, “The Tree man”] and the Witches [Bosch, 15th century, “Sorcières et monstres (Witches and monsters)”] (who may also represent people celebrating Shrove Tuesday); and the Blue Ship [van der Heyden, 1559, “Die Blau Schuyte (Ship of Fools)”] and Merrymakers Sailing in a Mussel Shell [van der Heyden, 1562, “Merrymakers in a mussel shell”], which survive in the form of prints… They tell us how human beings fall into such misbehaviour when they fail to resist the blandishments of their senses [Badius, 1502; Follower of Jheronimus Bosch, ca. 1555-1575, “Shrovetide and Lent”]. (p. 123ff)

Koldeweij, Vandenbroeck & Vermet, 2001

Hieronymus Bosch. The Complete Paintings and Drawings

#382

Couple in a pink tent with clothes on shore from An Allegory of Intemperance

Koldeweij, Vandenbroeck & Vermet, 2001

Hieronymus Bosch. The Complete Paintings and Drawings

#414