Iconology of the Wayfarer Triptych – Detail

The dominating figure in Bosch’s boatload of phlegmatics is the jester sitting on the withered branch, drinking from a bowl, and it is this figure, linked with the lunar symbolism, that gives the work its decidedly moralizing meaning. In the 15th and 16th centuries the jester was represented at the feet of the so-called anatomical man, for he signified a wandering mind and was subject to the influence of the moon as the planet which provokes mental illness [Saintyves, 1937, 139, 151, 189; Lacombe, 1963, Pls. 18, 22, 42]… It is thus no mere accident that Bosch’s jester, the symbol of lunar folly, is a hunchback. Jesters were also represented in illustrations of the phlegmatic temperament, for, according to traditions reaching back to Hippocrates, phlegma was the source of mental deficiency [Hildegarde, 1903, 74; O’Brien-Moore, 1924, 26; Klibansky, Panofsky & Saxl, 1964, fig 90b] (p.64)

The jester-fool was the type of the sinner who was subject not to the direction of the spirit but to sublunar matter, which the moon dispensed with its characteristic inconstancy [Swain, 1932, passim]… The moon is always interpreted as meaning human nature and the sun, the source of light, signifies God [Erasmus, 1828]. Thus in medieval literature the basic characteristics of stupidity were recognized as being derived from the inconstancy of the moon. Bosch has represented them in his lunar boat full of phlegmatics by the figure of a jester… The fool’s boat, in which the dominating figure of the jester symbolizes the folly derived from the moon as the source of sin and death. (pp.65-66)

This figure, painted con brio in olive green picked out with little dabs of white, tells out against the dark green foliage of a hazel tree (symbol, in 16th century literature, of stuppidity) (p. 31)

He again makes use of a crescent-bearing oriflamme, and the motley fool, perched on a spar with his cap, bells and bauble, is the twin brother of the mariners in Josse Bade’s work [Badius, 1498]. Each of the subsequent prints represents the folly of one or other senses and it has been suggested [Demonts, 1919, 1 ff] that Bosch, adopting this idea, depicted here the follies of ear and taste, and that the panel might well be one of the wings of a triptych illustrating the topic to a finish. (pp. 24-25)

…de drinkende nar met zijn marot kan men zich los van het Carnaval denken [Enklaar, 1937, 70 ff.]. Hij draagt bij zijn rechterschouder een vrij grote penning, waarschijnlijk een speelmansdistinctief en geen bedelaarsinsigne [Bax, 1949, 155]. De nar kan hem van een gemeente of een heer, in wiens dienst hij stond, gekregen of hem zich op slinkse wijze toegeëigend hebben. Hij lijkt een potsenmaker, die al zwervende de kost verdiende of in dienst stond van een heer of een gemeente. (p. 194)

Alleen de man met den langen stok zou, om zijn fraaien Bourgondischen hoed, van hooger stand kunnen zijn, één…van den heren voert, ridders of knechts, die lien of lant vernetten om ghelt in anders hant,… ende die dobbelen of drincken, singhen, springhen ende clincken, ende die wildelic ghebaren, ende die haer renten dubbelt vertaren,… ende die ghaeme belleren mit sconen vrouwen [Verwijs, 1871, 94-95:vs. 12-35] (p. 148)

Een bijzondere figuur op het schilderij is de nar, die een weinig afzijdig geplaatst is en in zijn nietigheid den indruk maakt ook van andere afmetingen dan de rest van het gezelschap te zijn. Ik vind in het gedicht van Jacop van Oestvoren geen bepaald equivalent van zijn persoon, tenzij men op hem de regels wil toepassen, waarin de dichter voorschrijft, dat slechts hij, die na zelfonderzoek meer tot dwaasheid dan tot wijsheid zich aangetrokken voelt, in het gilde mag treden [Kalff, 1884, 471]. Toch is de nar bij Camavalsgezelschappen uit den aard der zaak een gewichtig persoon geweest. Op andere afbeeldingen… vinden wij hem dan ook aanwezig, zelfs min of meer als hoofdpersoon. Dit stemt overeen met een bekende plaats bij Rabelais, waar Pantagruel den vagebond Panurge overhaalt, bij de oplossing van het vraagstuk, of hij al dan niet trouwen zal, den raad van een nar in te winnen. „Bij de rolverdeeling onder de comedianten — zegt hij — zien wij de persoon van den nar en van den potsenmaker altijd voorgesteld door den meest geroutineerden en knapsten speler van hun troep” [Verwijs, 1871, 100]. Dit mag men zeker ook wel veronderstellen bij de gezelschappen van de Blauwe Schuit, als deze dilettanten hun Vastenavondskluchten opvoerden. (p. 149)

Uitdrukkelijk een Blauwe Schuit wordt genoemd een volgens het opschrift door Bosch ontworpen prent, die door Hieronymus Cock te Antwerpen in het midden der zestiende eeuw uitgegeven is [van der Heyden, 1559]… Op het achterschip staat de stuurman, een magere, miezerige kerel, die overeenkomst vertoont met den nar op het schilderij van Bosch in het Louvre. (pp. 151)

Alleen de man met den langen stok zou, om zijn fraaien Bourgondischen hoed, van hooger stand kunnen zijn, één…van den heren voert, ridders of knechts, die lien of lant vernetten om ghelt in anders hant,… ende die dobbelen of drincken, singhen, springhen ende clincken, ende die wildelic ghebaren, ende die haer renten dubbelt vertaren,… ende die ghaeme belleren mit sconen vrouwen [Verwijs, 1871, 94-95:vs. 12-35] (p. 69)

Een bijzondere figuur op het schilderij is de nar, die een weinig afzijdig geplaatst is en in zijn nietigheid den indruk maakt ook van andere afmetingen dan de rest van het gezelschap te zijn. Ik vind in het gedicht van Jacop van Oestvoren geen bepaald equivalent van zijn persoon, tenzij men op hem de regels wil toepassen, waarin de dichter voorschrijft, dat slechts hij, die na zelfonderzoek meer tot dwaasheid dan tot wijsheid zich aangetrokken voelt, in het gilde mag treden [Kalff, 1884, 471]. Toch is de nar bij Camavalsgezelschappen uit den aard der zaak een gewichtig persoon geweest. Op andere afbeeldingen… vinden wij hem dan ook aanwezig, zelfs min of meer als hoofdpersoon. Dit stemt overeen met een bekende plaats bij Rabelais, waar Pantagruel den vagebond Panurge overhaalt, bij de oplossing van het vraagstuk, of hij al dan niet trouwen zal, den raad van een nar in te winnen. „Bij de rolverdeeling onder de comedianten — zegt hij — zien wij de persoon van den nar en van den potsenmaker altijd voorgesteld door den meest geroutineerden en knapsten speler van hun troep” [Verwijs, 1871, 100]. Dit mag men zeker ook wel veronderstellen bij de gezelschappen van de Blauwe Schuit, als deze dilettanten hun Vastenavondskluchten opvoerden. (p. 70-71)

Uitdrukkelijk een Blauwe Schuit wordt genoemd een volgens het opschrift door Bosch ontworpen prent, die door Hieronymus Cock te Antwerpen in het midden der zestiende eeuw uitgegeven is [van der Heyden, 1559]… Op het achterschip staat de stuurman, een magere, miezerige kerel, die overeenkomst vertoont met den nar op het schilderij van Bosch in het Louvre. (pp. 72-73)

Gelukkig zijn wij met de kwestie, hoe men zich de zotten met bellen heeft voor te stellen. In de houtsneden, die Brant’s Narrenschiff illustreeren, zien wij bellen dragende narren in het traditioneele narrenpak met de ezelsooren, die wel een herinnering zijn aan het feest van den Ezelpaus [Neurdenburg, 1910, 51, note 2; Kalff, 1923, 240]. Dat dit kostuum ook door de Camavalsnarren gedragen werd, bewijst het schilderij van Bosch in het Louvre en een teekeningetje in een vijftiendeeeuwsch handschrift in de Bibliothèque Sainte-Geneviève te Parijs, dat volgens het bijschrift een „stultus stultissimus”, dus een prince des Sots voorstelt [Suchier & Birch-Hirschfeld, 1913, 303]. Ook het figuurtje op het titelblad van de oorspronkelijke uitgave van Le jeu du Prince des Sotz van 1512 vertoont een dergelijken nar [Gringore, 1512]. (p. 83)

Dans ses branches est assis un fou, vêtu de gris, s’abstrayant de la compagnie, s’appretant a boire tres paisiblement le vin contenu dans un bol. Sa marotte, son bonnet, font de lui le digne pilote de cet esquif desoriente. (p. 2)

To the right of the main group, perched on a branch that projects from the stern of the boat like a mast or bowsprit, is a personification of Folly, a jester sipping reflectively from a bowl. (p. 191)

The fool in Bosch’s ship stresses the revellers’ folly. (p. 298)

A fool is seated in the rigging at the right. The presence of the fool has inevitably led by many scholars to see a connection between the Louvre panel and Sebastian Brant’s Ship of Fools whose great popularity is demonstrated by the six editions and numerous translations which appeared even during the author’s lifetime. (pp. 28-30)

The disreputable nature of the boat is conveyed, finally, by the guzzling fool in the rigging. For centuries the court jester or fool had been permitted to satirize the morals and manners of the society, and it is in this capacity that he appears in prints and paintings from the midfifteenth century on, distinguished by his cap adorned with ass’s ears and carrying a baton topped with a small replica of his own vacantly grinning features. He frequently cavorts among the revellers and lovers, as in Lust scene of the Prado “Tabletop” [Bosch, ca. 1505-1510], pointing to the folly of the lewd behaviour. (p. 30)

The fool with cap and bells sits in the tree. and above, the baleful owl and the flag of heresy (crescent moon) explain the nature of the boat. (p. 93)

Der Narr am Heck setzt dem Ganzen noch«die Krone auf»: Aus dem Vergnügungsboot ist ein «navis pereuntis» geworden,das im «Schlamm der Sünde» untergehen wird [Brant, 1494, 108:v. 103]. Bei Bosch gibtes zwar einen spürbaren Zusammenhang mit Brants «Narrenschiff» undmit der Buchmalerei [de Beer, 1990], doch lassen sich keine direkten Übernahmen feststellen. (p. 167)

… at its foot sits a fool in motley, wim me characteristic fearures of this costume: ass’s ears on a cowl as well as a fool’s speaking-stick, or marot [Vandenbroeck, 1987 (Beeld van de andere, vertoog over het zelf), 40-62; Vandenbroeck, 2002, 27-36; Swain, 1932; Welsford, 1935; Lefebvre, 1968; Silver, 1984, 126-127, 140-160]. (p. 245-248)